Gevolgen oorlog zijn voelbaar

"Texel merkte weinig van de oorlog totdat in 1945 de Georgische Opstand uitbrak." Het is een vaak gehoorde uitspraak. Een nadere beschouwing brengt al snel in herinnering dat het dagelijks leven op Texel vanaf 1940 stevig door de oorlog werd beïnvloed.

Texel tijdens de Tweede Wereldoorlog

Texel blijft, tot het uitbreken van de Georgische Opstand, bespaard van gevechten, maar de gevolgen van de oorlog dringen op vele fronten al snel door in het dagelijks leven. Bijvoorbeeld op het gebied van bouwen. De bouw van nieuwe huizen wordt aan banden gelegd, dat mag alleen nog als de burgemeester toestemming verleent. Oorzaak is het ontstaan van schaarste. Zo is er een paar weken na de Duitse bezetting al een tekort aan hout, dat mag dan alleen nog voor herstelwerkzaamheden worden gebruikt. De bouwkosten stijgen ook onmiddellijk. Een bericht van 4 september 1940 leert dat de bouwkosten van een huis zijn gestegen naar 5600 gulden, terwijl dat een jaar eerder nog 4000 gulden was. De onzekere toekomst nodigt niet uit om te gaan bouwen.

Voedsel

Op het gebied van voedsel komt Texel de oorlogsjaren goed door en dat is te danken aan de boeren, hun vee en de gewassen die zij op Texel verbouwen. Het eiland is wat dat betreft zelfvoorzienend. Niettemin verandert er toch wat naarmate de oorlog langer duurt. Bertha Dros herinnert zich in een filmpje op de website over de Russenoorlog (www.derussenoorlog.nl) hoe ze veel met eten bezig was. "Als een boer aan het dorsen was, ging je daarheen met een emmer om graan te halen. Boeren hadden ook melk en eieren. Je was altijd op eten uit, ook al had je geen honger."

De boeren zelf hebben het intussen ook niet altijd even makkelijk, omdat de bezetter delen van de oogst in beslag neemt. "Zo ging dat", herinnert Theo Witte zich. "De bezetter had andere wetten en regels. Toch hebben we ons werk kunnen doen en zijn we blijven doorgaan." De aanwezigheid van voedsel leidt in de Hongerwinter van 1944 tot de komst van circa vijfhonderd kinderen uit Amsterdam ('de Amsterdammertjes') die een paar maanden naar Texel komen om aan te sterken. Annie van Swinderen herinnert zich hoe de uitgehongerde kinderen na hun aankomst op Texel meteen stapels en stapels boterhammen aten.

De stroomvoorziening wordt meer en meer een probleem naarmate de oorlog duurt. In 1941 krijgen Texelaars een rantsoenkaart van de TEM om zuinig met energie om te gaan. De toenmalige Texelse energiecentrale krijgt dat jaar een kwart minder brandstof toegewezen dan in 1940, waardoor er minder stroom kan worden opgewekt. Via de Texelse Courant krijgen Texelaars het advies het gebruik van 'stroomvreters' als waterketels, strijkijzers en straalkachels aan banden te leggen. Begin oktober 1944 moet de TEM de levering van stroom zelfs staken als gevolg van een tekort aan brandstof en smeerolie. Alleen vitale instellingen krijgen nog stroom. Marij Reij vertelt in een blad van de Historische Vereniging dat het behelpen is met een oliepitje van koolzaadolie om een beetje warmte in huis te hebben. Koolzaadolie is in die dagen schaars en vaak clandestien geperst. 's Avonds gaan ze bij Reij noodgedwongen vaak al om 20.00 uur naar bed gaan. Pas in juni 1945 kan de TEM weer stroom leveren. Op het gebied van kleding slaat de schaarste eveneens toe. Er ontstaat ruilhandel, stof van aangespoelde markeringsballonnen en parachutes wordt gebruikt om kleding van te maken en kleding wordt vaak hersteld.

School

Voor kinderen wordt de oorlog voelbaar als op een gegeven moment klaslokalen door de Duitsers worden gevorderd om mensen van elders, die op Texel te werk zijn gesteld, te huisvesten. Het betekent minder les en meer vrij. De zussen Maas herinneren zich dat schoolreisjes als gevolg van de oorlog niet doorgingen en dat er geen klassenfoto's meer werden gemaakt. "Dat hebben we wel gemist." In september 1944 houden de Duitse soldaten razzia's op fietsen, waardoor die ook uit het straatbeeld verdwijnen. Dirk de Vries beschrijft in het blad van de Historische Vereniging hoe hij drie fietsen uit elkaar haalde en alle onderdelen verstopte in en om het huis, zodat de Duitsers ze niet zouden vinden. Pas na de oorlog worden de fietsen weer in elkaar gezet. Sommige Texelaars blijven op een fietsen rijden, maar dan zonder banden, anders wordt de fiets alsnog ingevorderd.

Verhoudingen

De verhouding met de Duitse soldaten is aanvankelijk niet slecht. Het is en blijft de vijand, maar dat voorkomt niet dat er banden ontstaan of dat Texelaars om wat voor reden dan ook de kant van de Duitsers kiezen. De Duitsers die op het eiland zijn gelegerd, zijn veelal soldaten die aan het oostfront hebben gevochten en op Texel mogen bijkomen. Veel Texelaars zijn over het algemeen niet bang voor de Duitsers, maar wel beducht en op hun hoede; het is immers de bezetter. De Duitsers houden het eiland afgesloten voor de buitenwereld. Scholieren mogen nog wel heen en weer naar Den Helder om naar het lyceum te gaan, buitenstaanders hebben Ausweisen en stempels nodig om op het eiland te komen. Een deel van het eiland zelf wordt ook voor Texelaars afgesloten in verband met de aanleg van bunkers voor de Atlantikwall.

Krant en radio

Om te horen wat er allemaal speelt, zijn Texelaars in de oorlogsjaren grotendeels aangewezen op de Texelse Courant, de radio en wat ze horen van elkaar. De krant heeft in de oorlog bewust de zijde van de Duitsers gekozen (waardoor er Duitsgezinde berichten in de krant staan en niet alles wordt gepubliceerd) en dat is een keuze om de drukkerij in Den Burg open te kunnen houden. Eigenaren Johan en Gijs Duinker zitten in het verzet en hebben de drukkerij hard nodig om pamfletten voor het verzet te kunnen drukken. Wat de radio betreft, is Radio Londen populair, maar dat moet in het geheim beluisterd worden.

In de nacht van donderdag 5 op vrijdag 6 april 1945 breken alsnog gevechten uit op Texel als het 822ste Georgische Bataljon van het Duitse leger in opstand komt tegen de Duitsers. De oorlogshandelingen leiden ertoe dat veel Texelaars alsnog tijdelijk hun woningen moeten verlaten. Er worden ook huizen van Texelaars door Duitse soldaten gevorderd. Niny van Apeldoorn-Beers beschrijft hoe ze gedwongen moest vertrekken. Bij terugkeer op 7 mei 1945 is het huis een puinhoop en is de juwelenkist geroofd. De paar weken oorlog laten alsnog diepe sporen op het eiland na: burgemeester Maandag vertelt in een zitting van de noodgemeenteraad op 10 november 1945 dat er 646 woningen beschadigd zijn geraakt, 23 boerderijen volledig zijn verwoest en 24 boerderij deels zijn verwoest. Er zijn noodwoningen gebouwd voor Texelaars die hun huizen moesten verlaten en noodstallen voor de dieren.

Niettemin komt na 20 mei 1945 het gewone leven weer op gang. Dat betekent de terugkeer van Ouwe Sunderklaas en de viering van Sinterklaas. Dat heeft tijdens de oorlogsjaren allemaal stilgelegen. Hetzelfde geldt voor toneel; toneelvereniging UDI is in 1945 ook terug na vijf jaar afwezigheid. Verjaardagen, jubilea, kerst of sport bleven van 1940 tot 1945 wel bestaan, maar bij alles was de oorlog nooit ver weg. Een verslag in de Texelse Courant van 31 oktober 1945 leert dat gezelligheidsverenigingen na de oorlog eveneens weer op Texel actief worden. "Langzamerhand raken wij van de druk bevrijd die als een loden last op de schouders heeft gelegen."

Bronnen: www.derussenoorlog.nl; Historische Vereniging; Texelse Courant. Deze serie komt tot stand in samenwerking met het 4 en 5 mei-comité. Dit is het tweede artikel in deze serie, voor het eerste artikel klik hier.