Werend Nauta: Dozen Geopend

“Wow, dit is echt een ontdekking!” Grote opwinding bij kunstkenners van de Verbeke Foundation, een groot privémuseum voor moderne kunst in het Belgische Kemzeke, over de verzameling die ze aantroffen in het appartement van oud-Texelaar Werend Nauta.

Werend Nauta (1944-2017), tweede zoon uit een Texels gezin met zeven kinderen, was kunstenaar in hart en nieren. Voor wie leven en kunst één waren. Hij was gefascineerd door natuur en natuurkundige verschijnselen, die hij op zijn eigen manier vastlegde. Kijken, ervaren, onderzoeken en vastleggen deed hij graag. Met het promoten van zijn werk hield zich niet bezig. Zo bleef zijn kunst, gerangschikt in zijn huis in Amsterdam, een goed bewaard geheim.

Na zijn overlijden in 2017 ontfermde Anne Berk, kunsthistorica, publicist, tentoonstellingsmaker en educator, zich over de nalatenschap van Werend Nauta. In het besef dat het iets uitzonderlijks betrof, bracht ze het onder de aandacht van de Verbeke Foundation. Die ging aan de slag met de honderden collages, assemblages, studies, vondsten, fotowerken, materiaalonderzoek, artikelen en boeken over de meest uiteenlopende onderwerpen. Met een deel van de collectie (“het topje van de ijsberg”) werd vorig najaar een expositie ingericht. Deze is te zien tot en met zondag 17 april.

Werend's vader Jan Nauta, die een fotozaak annex boekhandel had en landschapsfoto’s maakte, nam zijn zoon mee de natuur in. Weren (toen nog zonder d) groeide op met fotografie en de natuur. Hij ontwikkelde een brede interesse voor de wereld om hem heen. Hij ging bijvoorbeeld met een bandrecorder het eiland over, nam geblaat van schapen op en knipte en plakte net zo lang tot een lied ontstond. Op z’n achttiende maakte hij een bedrijfsdocumentaire over de firma RAB. Deze krant prees zijn talent.

Hij laafde zich aan de vrije geest van de jaren ’60. Op de Rietveld Academie maakte hij werk “waarin de diepgang van de emoties voelbaar is”. Hij raakte gefascineerd door kunst die kijkt en registreert. Licht, vorm, kleurengradaties en tijdsverloop werden zijn onderwerpen. Zijn fotocollages lijken op filmstills, waarin hij het ongrijpbare probeerde te vatten.

In 1964 belandde hij in een verwarrende periode in psychiatrisch ziekenhuis Duin en Bosch. Werend meldde later aan zijn bezorgde familie dat hij tot “essentiële verdieping van zijn werk” was gekomen. Hij werkte een tijdje in het familiebedrijf, maar koos uiteindelijk voor een leven als kunstenaar en vestigde zich in Amsterdam.

“Hij was mindfull voordat het woord was uitgevonden”, zegt Tineke Schuurmans, conservator van de Verbeke Foundation over hem. “Je kunt hem ook holist noemen. Voortdurend bewust van alles wat er met materie, licht, tijd en beweging aan de hand is. Zowel in de natuur als de vertaling die wij als mensen daar aan geven. In architectuur, techniek, eigenlijk alles. Je kunt het één nooit los zien van het ander. Continu bezig geweest met het bestuderen hoe wij leven in samenhang met onze omgeving. Hoe we dat proberen te sturen, maar ook hoe het toeval daar een rol in speelt.

Licht en hoe dat door de dag verloopt, speelt een belangrijke rol in zijn werk. Als hij met de Texelse boot over ging, fotografeerde hij de lichtinval. Afhankelijk van het tijdstip, de richting, etc. Nooit hetzelfde, steeds anders.

Natuurkundige verschijnselen fascineerden hem. Zo bestudeerde hij de golfslag in het water, ook altijd anders, en ontdekte daar patronen in. Hij kwam in contact met natuurkundige Aart Kleyn, die Werend’s foto’s gebruikte in zijn oratie die handelde over reflecties in die jaren '90.

Werend's werk beweegt zich tussen het natuurlijke en culturele, tegelijkertijd onderzoekend en poëtisch.

Hij was geïnteresseerd in kunstgeschiedenis en sociale geschiedenis. Wat hem bijvoorbeeld. bezighield was het contrast tussen organisch bouwen en rationeel bouwen. Hij zag dat ook terug in de natuur. In zijn verzameling vogelnestjes zag hij een voorbeeld van organisch bouwen.”

Natuurlijke processen fascineerden hem mateloos. Hij vond dat alles van belang kon zijn. Tussen kunst en leven maakte hij geen onderscheid. Niets verspillen. Alles kon worden hergebruikt. Wolrestjes, trein- en buskaartje, ook knipkaarten van TESO verzamelde hij. Hij dateerde en rangschikte alles netjes. Hij maakte er foto’s van waarmee hij de schoonheid van afval ineens zichtbaar wordt. Maar waarmee hij ook wees op de onachtzaamheid waarmee wij met dingen omgaan. Dat je met afval ook iets nieuws kunt maken.

Zo verzamelde hij ook resten van vuurwerk. Hij stopte dat in grote zakken, allemaal op kleur gesorteerd. Daardoor krijgt het een vorm van esthetiek en wordt het mooi om naar te kijken. Maar het drukt je ook met de neus op de feiten. De volgende stap was om er nieuwe materialen van te maken.

Exposeren deed hij niet. De enige uitzondering is die in 1972 in de kelder van het gemeentehuis. Ook daarin speelde afval een grote rol. Deze krant schreef daarover: “Zijn fotografische “instinct” wijst hem een andere kant van de verontreiniging (…) hij heeft de schone kant van het vuil ontdekt”.

Wat was de reden dat Nauta nadien niet aan de weg timmerde met zijn kunst? Schuurmans: “Hij wilde zijn werk beschermen en zat heel erg op het snijvlak van kunst en wetenschap. Hij keek als een natuurkundige naar zijn werk, onderzocht dingen. Licht, beweging van licht over de grond of voorwerpen. Hij maakte daar studies van en liet die als idee registreren bij de belastingdienst. Hij wilde daarmee voorkomen dat anderen met zijn ideeën aan de loop gingen. Hij wilde in volledige vrijheid onderzoeken en ontdekken, zonder dat er een prijskaartje aan hing en zonder dat er verplichtingen aan vast zaten.”

De publiciteit haalde hij wel met zijn vouwfiets. Zelf gemaakt van een in tweeën gezaagde oude damesfiets. De NS heeft als regel dat reizigers niet extra hoeven te betalen voor een vouwfiets, wel voor een gewone fiets. Toen het demonteren een wat ongeduldige conducteur te lang duurde en betaling eiste, stapte Nauta naar de Geschillencommissie Openbaar Vervoer. De NS beschouwt de fiets sindsdien als vouwfiets.

Financieel en materieel stelde hij geen hoge eisen. Zijn broer Jook vertelt: “Hij was in alles selfsupporting. Soms kwam hij op bezoek en bleef dan eten. Een keer had hij zelf eten meegenomen om in de magnetron op te warmen." Toen het koud was wees hij het aanbod voor een trui af. Onder de mouwen van zijn houthakkershemd droeg hij twee afgeknipte mouwen van een andere trui. Over duurzaamheid gesproken.

Zuinig was hij ook met gas. De geiser stak hij steeds opnieuw aan. Lucifers gooide hij niet weg, maar verzamelde hij in potten. Op het deksel noteerde hij de datum. De afstrijkvlakken van de doosjes en een deel van de luciferdoosjes verwerkte hij in minimalistische collages.

Schuurmans over de reden dat de Verbeke Foundation zijn kunst exposeert: "Je kunt zeggen dat hij een kind van zijn tijd is. Zijn kunst verandert en onderzoek speelt een belangrijke rol. We werden ook gegrepen door zijn manier van verzamelen en ordening en waren ook onder de indruk van de esthetische kant. Toen we het onder ogen kregen was onze nieuwsgierigheid meteen gewekt. Deze expositie is nog maar het topje van de ijsberg. Je kunt je er nog jaren mee bezighouden. We hebben er met het team enkele maanden fulltime aan besteed. Lezen, ordenen en nadenken over de manier waarop we het aan publiek konden tonen. Zelf wilde hij zijn werk nooit exposeren. Wat zou hij er van vinden, gaat er wel eens door ons hoofd. Daar zullen we nooit achter komen. We hebben zoveel mogelijk in zijn geest proberen te werken. Volgens de mensen die hem goed kenden, zijn we er goed in geslaagd."

"Deze expositie is straks afgelopen. Het zou mooi zijn als de tentoonstelling ook in Amsterdam en op Texel te zien zou zijn. Dan is de cirkel rond.” Over werk en leven van Werend Nauta verscheen het boek “De Dozen Geopend”, in te zien en voor €30,- te koop bij Nauta Boek.

De Verbeke Foundation is een private kunstsite die geopend werd op 1 juni 2007 door kunstverzamelaars Geert Verbeke en Carla Verbeke-Lens. Cultuur, natuur en ecologie komen er samen. Met zijn 12 hectare natuurgebied en zijn 20.000 m² overdekte ruimten is de Verbeke Foundation één van de grootste privé-initiatieven voor hedendaagse kunst in Europa. De Verbeke Foundation is in een aanhoudend groeiproces, waardoor de foundation er elke dag anders uitziet.

Gerard Timmerman