"In 40 jaar gigantisch veranderd"
Erik van der Spek. Al veertig jaar boswachter op Texel, gezicht van een complexe en veranderende organisatie, op een eiland waar mensen geen blad voor de mond nemen. We gingen met hem door de Texelse natuur en lieten ons bijpraten over de veranderingen.
De eerste stop is op de Hogeberg: "Toen ik hier kwam waren de buurtweggetjes en tuinwallen er wel, maar verdwenen de grasklokjes, muizenoortjes en andere leuke planten daarop. Later zijn we via maaibeheer om het jaar één van de kanten gaan maaien. Planten zoals Engels gras keerden weer terug en daarmee ook bijzondere insecten. Wat ik vóór mijn pensioen nog hoop mee te maken, is dat er een oplossing komt voor het beheer op de Hogeberg. Waarbij cultuurhistorie, natuur en landbouwkundig gebruik in evenwicht worden gebracht."
We komen bij een verweerde tuinwal, toe aan vernieuwing. Dat heeft ook een nadeel. "Daardoor verdwijnt de oude vegetatie en verlies je kwaliteiten. Er zou een techniek moeten zijn waarbij je de bestaande tuinwal optilt, er een nieuwe laag onder zet en de oude tuinwal er weer op. Want als je van voor af aan begint, ben je zo decennia verder en verlies je de zaadbron. Er zijn bijvoorbeeld nauwelijks percelen waar grasklokjes en Engels gras groeien."
Ceres
We naderen de zandige dijk bij Ceres. "Wat ik hier mooi aan vind, is hoe lokale bevolking, in dit geval de dorpscommissie van Den Hoorn, het voor elkaar kan krijgen door op slimme manier met een alternatief te komen, de dijkversterking op een andere manier te realiseren. Iets waarvan het gros van de mensen tevoren dacht: dat lukt je toch nooit. Het laat zien dat de samenleving ook grote plannen kan beïnvloeden. Prachtig dat een burgerinitiatief dit heeft opgeleverd. Er zit voor ander deel van de burgers (hij doelt op de gebruikers van Ceres) misschien een nadelig kantje aan. Maar dat moet de toekomst ook nog uitwijzen."
Grenzen lopen grillig
We vervolgen de rit. Langs het Molwerk en de Mokweg wisselen de bordjes SBB en Defensie elkaar af. De grenzen lopen grillig. "In het archief kwam ik een brief van houtvester Boot tegen. Hij vond het zonde dat de grond destijds naar Defensie ging, want hij kon het wel voor vijftig gulden verpachten. Het antwoord van de directeur van SBB kwam erop neer dat als ministers hebben besloten, ambtenaren hun mond dienden te houden. Qua beheer zit er geen verschil tussen gebied van SBB en Defensie."
We kijken uit over De Hors, die met De Slufter en de Hogeberg tot de favoriete gebieden van deze boswachter hoort. "Halverwege de jaren vijftig is er op die grote zandvlakte een stuifdijk aangelegd, waardoor de Horspolders ontstonden. In 1978 was de laatste stuifdijk, waardoor de Kreeftepolder ontstond, net twee jaar oud.
Daar voorbij ligt het meest natuurlijke gebied op Texel. Wat hier in veertig jaar veranderd, is gigantisch. Toen ik kwam was dit dijkje net aangelegd. Wat rietschermen en helmen er op, je kon er niet overheen kijken. Voor ons lag een grote zandvlakte met een aan het eind een laag helmduintje. In de eerste twintig jaar is de stuifdijk gaan groeien en gebeurde daarvoor weinig zichtbaars. Eerst wat biestarwegras, wat embryonale duintjes en verderop zeepostelein. Grofweg 20 jaar geleden begonnen kleine duintjes te ontstaan. Nu neemt het volume aan duinen elke winter toe. Het blijft fascinerend om hier terug te komen en te zien hoe het weer veranderd is."
Op Texel weten we hoge natuurwaarden te combineren met intensief recreatief gebruik
Ook een omgeving waar meerdere regimes samen komen. "De Hors valt binnen drie Natura 2000 gebieden, beschermd via de Wet Natuurbescherming; dit gebied (de zuidoostelijke jonge duinen en strand) valt onder de Natura 2000 Waddenzee en de oudere duinen in N2000 Duinen en Lage Land van Texel en de Noordzeekant onder Natura 2000 Noordzeekustzone). De plannen zijn wel behoorlijk goed op elkaar afgestemd. Als er verschillen zijn, hebben die te maken met verschillen tussen de gebieden."
"Toen ik begon waren grauwe ganzen een zeldzaamheid. Toen werd veel energie in de rotganzen gestoken. Die taak is weggeraakt bij SBB (rotganzenreservaat Zeeburg is verkocht). Zoals meer taken bij SBB zijn verdwenen. De tuinwallenregeling. Het schip de Phoca op de Waddenzee was van ons. En we hadden een rol in de iepziektebestrijding. Texel had toen een "iepenjager". Als die zieke iepen had gevonden, moesten wij dat officieel bevestigen. Deel van die taken is naar het ministerie van LNV gegaan, deel daarvan naar provincie of naar de gemeente. En De Lieuw voert de tuinwallenregeling uit."
Bij het 100-jarig bestaan van SBB in 1999 zette hij de geschiedenis op een rijtje. "Het maakt je bewust van de betrekkelijkheid. Wij zijn nu bezig een deel van de dingen die onze voorgangers gedaan hebben ongedaan te maken." We komen bij het Mokslootgebied. "Hier was vroeger landbouwontginning en waterwinning. We hebben hier leuke dingen voor elkaar gekregen. Boswachter Cees Bruijn leverde de onderbouwing voor de oplossing die gekomen is. Wij wilden iets dat indertijd in de duinen ongebruikelijk was: water naar de zee laten stromen. De oorspronkelijke situatie, maar het was gekanaliseerd. Bij vertrek van het waterleidingbedrijf is de afstroom naar zee hersteld.
Stekelbaarsjes
Aan de Mokweg stond een oude stuw uit de landbouw. We zagen daar veel driedoornige stekelbaarsjes voor, die niet naar binnen konden zwemmen. Ze moesten veel te hoog springen. We hebben George Wintermans gevraagd hoe je vistrappen voor stekelbaars kunt maken. Dat werkt prima, ze zwemmen nu het gebied in.
Doordat in natte tijden in het gebied geen afvoer was, stond het grondwater toen hoger dan nu. Maar als planten het water met droogte nodig hadden, dan was het er door de waterwinning niet meer. De schommeling was veel te groot. Het peil is nu zodanig neergezet dat het grootste deel van het gebied droog valt, precies genoeg voor de planten."
Andere verandering was de komst van de Schotse Hooglanders. "De grazers doen hun werk goed. De verruiging is nu voor een groot deel verdwenen. Rietvelden van drie meter hoog, zijn door de koeien weggevreten. Daardoor kregen lisdoddes meer licht. We gaan de begrazing in het hele duingebied nu evalueren om te kijken hoe het in de toekomst verder moet. Wellicht wat meer spelen met de bezetting of gerichter laten begrazen." Maar geen Oostvaardersplassen. "Daarvoor is het gebied te klein en niet productief genoeg."
We komen in de Dennen. "In veertig jaar is het bosbeheer fors veranderd. Toen ik begon was het een multifunctioneel bos, net geen productiebos meer, maar ook voor natuur en recreatie. De gezondheid van het bos was matig. We moesten elke winter dode en zieke bomen weghalen om insectenplagen te voorkomen. Terwijl dood hout heel belangrijk is voor de gezondheid van het bos. En we verloren jaarlijks langs westelijke bosrand stukken bos. We zagen ook dat op de oorspronkelijke bosrand bomen stonden die wél in leven bleven. En in het duin kwamen steeds meer vliegdennen (uit zaad gegroeid). De bomen die goed bleven hadden diepe kronen, van boven tot onder groen. Daardoor meer weerstand tegen omstandigheden, ook tegen insectenvraat. Nu dunnen we redelijk ruim, je ziet het bos er van profiteren. Een sterker en gevarieerder bos. En ja, de één vindt het mooi, de ander niet."
Stuifduinen
Veranderingen ook in de duinen: "Toen ik hier begon waren hier gigantische verstuivingen, we hadden een stuk of honderd seizoenwerklozen aan het werk om de duinen vast te leggen. Dat is gestabiliseerd door de zandsuppletie. Maar door de stikstofneerslag zie je de kwaliteit van de duinen qua planten en dieren achteruit gaan doordat er te weinig dynamiek is. Om dat terug te brengen gaan we stuifgaten maken, hier bij paal 15 komen de eerste. Dat geeft verjonging in het duin. Misschien nog wel belangrijker dan het stuifgat in de duinen is het stuifzand aan de achterkant. Deels haal je humus en kalk uit de bodem, daardoor krijgt het leven dat bij het duin hoort weer nieuwe kansen."
Toppertje
De volgende stop bij de Ploegelanden. Ook op de schop gegaan. "Dit project is qua betrokkenheid en inspraak een toppertje. Toen de boeren de pacht inleverden hebben we met het waterschap de mogelijkheid bekeken. We hadden veel ruimte, want er lag geen opdracht vanuit Rijk of Provincie. Want je kunt niet meer inspraak geven dan dat je zelf zeggenschap hebt. We hebben vier varianten bedacht, waarover mensen op een publieksavond hun voorkeur konden uitspreken. Tot ons genoegen kreeg de meest vergaande varianten de meeste stemmen. Over het algemeen vinden de meeste mensen het mooi zoals het geworden is. Veel rijker aan natuurwaarden en het ontwikkelt zich nog steeds. Meer orchideeën, paddenstoelen en allerlei bijzondere planten. En mensen kunnen er wandelen."
Fietspaden
Sommige dingen zijn moeilijk uit te leggen. Zoals aan de ene kant de aanschaf van de nieuwe Range Rover (SBB is daarvoor gebonden aan Rijks inkoopprogramma), maar anderzijds geen geld voor onderhoud van de fietspaden. "Het is voor onszelf soms al moeilijk te begrijpen. Op dit moment weten we met hangen en wurgen te voorkomen dat ze dicht moeten, alleen met de droogte hebben we een pad moeten afsluiten omdat het onveilig was. In het verleden kregen we geld voor natuurbeheer en voor recreatieve voorzieningen. Al voor het natuurbeheer van Rijk naar de provincie ging, is dat gestopt. Toen we dat probleem zagen, hebben we dat besproken met de gemeente. Laatst zei iemand: 'Ik snap niet dat jullie het fietspad Zanddijk niet opknappen en wél een nieuw fietspad door de Hanenplas aanleggen.' Als ik de keus had gehad waar dat beton kwam, had dat op de Zanddijk geweest. Maar wij maken de keus niet. De provincie legt aan, de gemeente beheert het fietspad Hanenplas. Je kunt straks de gekke situatie krijgen dat we fietspad Zanddijk moeten afsluiten, terwijl fietspad Hanenplas er wel ligt."
Er wordt wel gezegd: Texel heeft amper meer echte natuur, alles is door mensenhanden gemaakt. "De natuur op Texel is inderdaad uitermate beïnvloed door mensen. Als je alle stuifdijken zou weghalen die onder invloed van mensen zijn ontstaan, hou je weinig duinen over. Dat mensen er vroeger in hebben geboerd, zie je nog steeds terug. Een paar eeuwen geleden is veel gebied onttrokken aan de natuur om er landbouwgrond van te maken en later voor waterwinning. De laatste dertig jaar draaien we dat weer deels terug. Daarbij wordt geprobeerd de gebieden qua bodem en waterhuishouding weer naar de oorsprong in te richten, zodat zich er natuur kan ontwikkelen die bij Texel en de omgeving past. Wij gaan er bijvoorbeeld niet zaaien."
Bekend gezicht bij SBB, boswachter Ecologie, werkzaam bij een gecompliceerde organisatie op een eiland waar mensen hun mening niet onder stoelen of banken steken en niet iedereen zich aan de regels houdt. Zijn gedrevenheid heeft er niet onder geleden. "Eén van de leuke dingen van dit werk is dat we op Texel hoge natuurwaarden combineren met intensief recreatief gebruik. Daar hoort ook toezicht en verbalen uitdelen bij. Dat hoeft een stuk minder dan in het verleden, er is meer respect voor en kennis over de natuur. Wat je wel ziet is dat verschillende groepen recreanten elkaar het leven soms zuur proberen te maken. Het is drukker geworden in de natuur. Dat is ook wel weer mooi, want het betekent dat mensen vaker naar buiten komen."
Gerard Timmerman