Russenoorlog: 'Heute Nacht Krieg'
Als kind was Serge Blom al geboeid door de Russenoorlog, een fascinatie die verder toenam als militair-historicus. Met Rolf de Winter schreef hij de militair-historische gids ''De Georgische Muiterij op Texel, april-mei 1945'', uitgegeven door Uitgeverij Van Wijnen.
''Heute Nacht Krieg'' zei Jevgeni Gravilovitsj Artemidze, zelfbenoemd politiek commissaris van de Georgiërs, kort voor het Georgische Infanterie-Bataljon 822 in de nacht van 5 op 6 april aan het muiten sloeg. Een opstand die via bloedige gevechten en executies ontaardde in een partizanenstrijd. Menig boek is er al over geschreven, het is verfilmd, er is een tentoonstelling, er zijn ooggetuigenverslagen en wat al niet meer. Maar dat lang niet alles er over is gezegd en geschreven, bewijst dit boek van Blom en De Winter. Geen gewoon chronologisch verhaal, een doorwrocht standaardwerk gebundeld in de 256 pagina's, waarin de dramatische gebeurtenissen vanuit allerlei invalshoeken en perspectieven worden belicht, met nieuwe inzichten en tot dusver onbekende feiten.
In de slagveldgids nemen ze de lezer mee langs achttien locaties, waar het verloop van de muiterij zich geleidelijk ontvouwt. Met indringende verslagen van ooggetuigen, Georgische strijders, Duitse soldaten, verzetslieden en andere betrokkenen. Met feiten- en historisch beeldmateriaal komen de gebeurtenissen in het voorjaar van 1945 weer tot leven. Ondersteund met eigentijdse foto's, gemaakt door Keesnan Dogger, net als Blom van Texelse komaf en inmiddels hoofd Sectie Foto van het Mediacentrum Defensie. Luchtfoto's en tactische kaarten geven een beeld van de troepenbewegingen. Een boek waar de auteurs, beiden verbonden aan het Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH), zo'n tweeëneenhalf jaar aan hebben gewerkt, nog los van de tijd die Blom er daarvoor al in verzamelwerk had gestoken. De Winter: ''Wat ik zo fascinerend vind is dat Texel zo'n schitterend eiland en gevarieerd is, maar dat op dezelfde, soms paradijselijke plekken de meeste afgrijselijke dingen zijn gebeurd. Op sommige plekken vloeide het bloed rijkelijk, plassen bloed op de grond, aan de muren. Ernstig verminkte slachtoffers, bizarre taferelen. Fascinerend ook omdat dit conflict aan het eind van de oorlog zo enorm uit de hand is gelopen.'' Blom: ''De strijd tussen de Duitsers en de Georgiërs is met een enorme verbetenheid gevoerd. De Georgiërs, door de Duitsers als ''Untermenschen'' beschouwd, hadden kameraden vermoord. Dit bracht bij hen zóveel haatgevoelens teweeg.''
Beide auteurs praten er met passie over. De Winter, militair historicus en gespecialiseerd in militaire luchtvaarthistorie, was tot voor kort onbekend met de gebeurtenissen op Texel. Maar is inmiddels volledig gegrepen door het eiland en de strijd die zich hier heeft afgespeeld. Blom, docente militaire geschiedenis, kent het eiland en de Texelaars. Minstens zo belangrijk, want hun verhalen, anekdotes, foto's en andere materiaal hielpen om de vele losse puzzelstukjes op hun plek te krijgen. Hun contacten binnen de krijgsmacht werden ook benut. Zo regelden ze een helikoptervlucht, voor het maken van luchtfoto's, en ging een cartograaf aan de slag om de troepenbewegingen inzichtelijk te maken. Als docent reisde Blom regelmatig af naar zijn geboorte-eiland voor een ''tactische oefening zonder troepen''. Daarbij wordt de militaire geschiedenis op een praktische manier ingezet. Commandanten, stafofficieren en eenheden oefenen het hedendaagse planningsproces met inzet van moderne middelen, op basis van een historisch scenario. ''Juist omdat de situatie op Texel van een reguliere oorlog in een irreguliere strijd veranderde, zijn er parallellen met conflicten zoals in Afghanistan. Wat op Texel is gebeurd, laat zien wat een conflict in oorlogstijd doet met de bevolking. Texelaars handelden niet eenduidig. Een deel van de bewoners sympathiseerde met de Georgiërs. Die namen het immers op tegen de bezetters die de Texelaars jarenlang ellende hadden bezorgd. Veel Texelaars verleenden met gevaar voor eigen leven onderdak aan de Georgiërs. Een Texelse bakte zeventien dagen lang twintig broden voor ze.
Maar de Georgiërs waren niet per definitie de 'good guys'. Tot de opstand waren zo'n 25 Texelaars omgekomen tijdens de oorlog, na 5 april niet minder dan honderd burgers de dood.'' Het boek verhaalt ook over een Texelaar die een Georgische onderduiker aangaf bij de Duitsers. ''Hij deed dat om zijn familie te beschermen. De muiter werd opgehangen op de Stenenplaats, Texelaars werden gedwongen er naar te kijken.'' Maar de Texelaar en zijn vrouw werden elders eveneens geëxecuteerd. Ook was er de rol van het verzet. ''Dat werd door de Georgiërs voor het blok gezet en kreeg opdracht alle NSB'ers te executeren. Het verzet steunde de opstand wel, maar executeerde geen NSB'ers. Want die hadden dan wel met de Duitsers gecollaboreerd, het waren ook Texelaars.''
Het bataljon Georgiërs was geen homogene groep. De Winter: ''Je had Georgiërs die vol overtuiging aan Duitse kant streden. Velen waren politiek niet geïnteresseerd, maar er alleen op uit om hun hachje te redden. Er deden ook Kaukasiërs mee, Italianen en – opmerkelijk – één Duitser. De Georgiërs kregen enkele uren vóór de opstand het bevel om Duitse soldaten om te brengen, ook voormalige kameraden waarmee ze soms jaren waren opgetrokken. Sommigen weigerden dat.''
Ook aan Duitse zijde waren er grote onderlinge verschillen. Blom: ''Je had fanatieke officieren, maar ook soldaten die kort voor de opstand brieven naar hun moeder schreven dat ze over een paar weken thuis zouden zijn. Officieren moesten op hoeve Werklust manschappen naar buiten trekken die helemaal geen zin in de strijd hadden. Er gebeurden allerlei dingen door elkaar. Muitende troepen, burgers die de kant van de muiters kozen, die neutraal bleven of aan de kant van de bezetters stonden. Ook burgers die letterlijk de strijd werden ingetrokken.''
Fascinerend hoe op soms paradijselijke plekken afgrijselijke dingen zijn gebeurd
Militairen die Blom rondleidt leren hiervan dat het niet zo zwart-wit is als het soms lijkt. ''Ze denken na over ethische en tactische dilemma's.'' De rondleidingen van Blom waren voor de directeur van het NIMH aanleiding hem te vragen dit op papier te zetten. ''We zijn gaan nadenken over de vorm en besloten dit te doen als slagveldgids.'' Een aanpak die door het NIMH nog niet eerder was gebruikt. Blom had veel kennis over Texel en de opstand, maar nog nooit een boek geschreven. Hij pakte de klus op met De Winter, die al meerdere boeken achter zijn naam heeft staan. Ze beschrijven de gebeurtenissen vanuit achttien locaties die historisch verbonden zijn met de Russenoorlog, van de Zuid Batterij tot de vuurtoren. ''Op de Groeneplaats staan we bijvoorbeeld voor De Lindeboom, destijds Hotel Texel en tijdens de oorlog Ortskommandantur. Op deze plek zijn verschrikkelijke dingen gebeurd en er komen ook allerlei dingen samen.'' Het boek toont een foto van de Lindeboom nu en zoals het er toen uitzag. Maar bijvoorbeeld ook de ANWB-paal waar een Georgiër aan is opgehangen. Beelden, tot leven gewekt met aangrijpende, persoonlijke verhalen. Zoals over de familie Koorn, van wie uit een gezin van zes er vier omkwamen. In het boek een foto van het gezin, een foto van de Wilhelminalaan (omgedoopt in Willem de Zwijgerlaan) van destijds en zoals het er nu uitziet. ''We willen onder meer laten zien wat oorlog met de bevolking doet.''
Stad en land is Blom afgereisd, op zoek naar historische bronnen. Hij deed onderzoek in archieven op het eiland, in militaire archieven, in Duitsland, Londen en Parijs. Wat hem onder meer bezighield was hoe de Duitsers - van wie die nacht tweehonderd man waren omgebracht - er in slaagden in zo'n korte tijd na de opstand, op de ochtend na de muiterij, al met vierhonderd man bij Den Hoorn te zijn. ''Hoe kon dat zó snel?'' De verklaring vond hij in een van de archieven, waar hij een zogeheten Alarmplan aantrof. Op basis van dit plan hadden de Duitsers in 1943 een grootschalige oefening gehouden voor het geval de Geallieerden aan land kwamen. Dankzij dit voor een geallieerde invasie bedoelde Alarmplan konden de Duitsers direct terugslaan. ''Dat plan hebben we vergeleken met stafkaarten uit 1945 en Geallieerde luchtfoto's en zo zijn we tot nieuwe inzichten gekomen.'' Er doken ook foto's van de Duitse commandant Erich Neumann op. Zoals ook foto's van Duitse troepen die deelnamen aan de strijd op Texel.
Voor het verhaal van ooggetuigen citeerden ze onder meer uit de originele verslagen van Bartels en Kalkman (schrijvers van ''Texel, Nederlands laatste slagveld''), uit het archief van de gemeente. ''Die verslagen hebben we naast elkaar gelegd. Wat we bijvoorbeeld wilden weten is waar de Duitsers op Texel zijn geland. De haven van Oudeschild was strategisch belangrijk. Maar die haven was in handen van de Georgiërs. Ze hebben het wel geprobeerd, maar zijn onder vuur genomen en omgedraaid. In één verslag stuitten we op een zinnetje van Cor Snoek, die zegt dat ze bij de PH-polder zijn geland. Via een ander archief hadden we het verhaal van een Duitser. Zo konden we de puzzelstukjes in elkaar passen en wisten we dat ze op Ceres aan land waren gegaan.''
Gerard Timmerman
