'Vrijheid in onderwijs belangrijk'
Onderwijs was geen roeping voor Johan Bokma. 'Maar ik ben er wel van gaan houden', vertelt de schoolmeester die nu aan de veertig dienstjaren zit, waarvan zo'n 34 jaar op de Bruinvisschool in Oudeschild.
Geen doorsnee onderwijzer, een docent met een bijzonder gevoel voor humor, die leerlingen midden in een opdracht afleidt met een geintje om de spanning te breken en die zijn eigen leermiddelen ontwikkelde en toepaste. 'Ik maakte bijvoorbeeld puzzels waarmee ik de leerlingen spelenderwijs spelling leerde. Avonden was ik bezig om dat allemaal uit te vogelen. Zelfs tot zó laat, dat ik mijn gezin tekort deed. Ik deed het allemaal met maar één doel: resultaat. Ik gebruik die leermiddelen nog steeds, bijvoorbeeld als ik 's avonds bijles geef aan een kind. ''Mag ik dat thuis afmaken?'', vroeg een meisje gisteren. Dat is het grootste compliment dat ik kan krijgen. Voor de klas wilde ik het altijd op míjn manier doen. Die ruimte was er ook, want ouders en directie wisten: het werkt. Die vrijheid in het onderwijs vind ik heel belangrijk. Als ik aan vroeger denk, dan herinner ik mij meesters en juffen vanwege de bijzondere dingen die ze deden. Het is jammer dat die vrijheid in het onderwijs steeds verder is afgenomen. Steeds meer protocol, richtlijnen en processen. Als leerkracht mag je niet meer herkenbaar zijn. Ik ben er over gestruikeld. Ik ben niet de enige die ermee worstelt. Als ik om me heen kijk dan zie ik in het basisonderwijs maar weinig leerkrachten van boven de 55 jaar.'
Een bevlogen onderwijzer, maar in zijn jonge jaren een beetje een flierefluiter. 'Onderwijs was een soort vlucht. Ik was zeventien toen ik van de middelbare school kwam, wilde naar de sociale academie, maar moest daarvoor de eed afleggen. Dat kon pas op je achttiende en ging dus niet. Toen wilde ik aan het werk, maar mijn vader waarschuwde dat ik dan snel aan het geld zou wennen. ''Ga maar met je zus mee.'' Zo belandde ik op de kweekschool. Zij ging er heen om echt iets te leren, ik omdat het gezellig en leuk te maken. Onderwijs was voor mij geen roeping, maar ik ben er wel van gaan houden.'
In 1974 ging hij aan de slag in Heiligerlee (Groningen), eerst als vervanger van een zieke leerkracht en na een jaar in vaste dienst. 'Een gewone lagere school in een dorp waar alle denkbare sociale en maatschappelijke problemen zich voordeden. Dat clandestien bouwde en waar je niet aan de voordeur hoefde te komen. Ik ben wel eens door het raam naar binnen gegaan om met ouders over hun kind te praten. ''Wat wil je drinken, jenever of bier?'', vroegen ze dan. ''Koffie?'', dat hadden ze niet. Mensen die niet veel zeiden, maar in al hun woorden zat een boodschap. Ik, die nooit mijn mond hield, was de grote uitzondering. Het was een bijzondere wereld en ik heb er nog wel eens heimwee naar. Het was een kleine school, het aantal leerlingen zat onder de norm. Van de inspectie, toen een heel ander instituut dan nu, veel vooral stimulerend, kregen we vijf keer dispensatie. Maar uiteindelijk kreeg ook de inspecteur het niet voor elkaar en verviel mijn baan. Toen kwam Texel in beeld. Er was een vacature in Oudeschild waarop ik solliciteerde. Na een week zei meneer Ambriola, hoofd van de afdeling onderwijs van de gemeente, dat er ook plaats was in De Koog. Ik kon kiezen. Wat de doorslag gaf was dat directeur Ria Visser met iemand van de ouderraad en nog een paar vertegenwoordigers in Heiligerlee kwam kijken hoe ik onderwijs gaf. Die hebben hart voor de zaak dacht ik. Ook de sfeer sprak me aan.'
'Ik begon in de jaren zeventig in Heiligerlee. Je moest daar als schoolmeester een strenge baas zijn. En toen kwam ik hier. De kinderen waren vrijer en opener. In het begin had ik daar moeite mee, ik moest die strenge houding afleren. Ik merkte dat een kwinkslag beter werkt en probeer een probleem vaak met een lolletje op te lossen. Mijn zoon zegt: ''Jij lacht alles weg''. Ja, ik probeer mensen op het verkeerde been te zetten, dat zit in mijn karakter. Met een lolletje haalde ik de scherpe kantjes er af. Aan het begin van elk schooljaar zei ik dan wel tegen de kinderen: ''Ik zeg wel eens rare dingen, als je twijfel, dan vraag je maar wat ik bedoel.''
'Ik heb op de Bruinvis les gegeven aan alle groepen, behalve aan kleuters. De oudste groep, twaalf, dertien jaar, is het allerleukst. Ze hebben al een beetje humor en beginnen een eigen persoontje te ontwikkelen. Ze willen heel volwassen zijn en zijn dat ook in bepaalde opzichten, maar aan de andere kant zijn ze heel aanhankelijk en krijg je op schoolkamp van die echte kindervragen. Ook bijzonder: bij veel gezinnen heb ik twee generaties in de klas gehad. Je ziet veel van ouders terug in leerlingen, maar moet wel oppassen met vooroordelen. Bij een ouder broertje of zusje ben je bijvoorbeeld geneigd te denken dat het jongere broertje of zusje ook zo in elkaar zit. Maar zo werkt het niet. Tegen die houding liep ik aan tijdens mijn opleiding aan de kweekschool. Mijn zus Nelleke deed het overal goed, ik niet. Ik zat daar niet om leraar te worden, voor mij was het een aardige vrijetijdsbesteding. Het onderwijs zit vol vooroordelen, maar ik heb dat niet. Ik heb veel waardering voor kinderen die wat moeilijker met hun hoofd leren en makkelijker met hun handen. Dat duurt wat langer. Het gaat er niet om zoveel mogelijk te weten, maar dat je dingen kunt. Ik ben bijvoorbeeld een groot bewonderaar van kunst, schilderijen en architectuur. Dat kun je niet leren, wel de technieken.'
'Onderwijs was voor mij geen vak, maar een way of life. Ik ben er dag en nacht mee bezig geweest. Als ergens het woord onderwijs staat, dan lees ik het. Zelfs op buitenlandse vakantiereizen. Toen we in Albanië waren heb ik een school bezocht, ik ben in een Spaanse dorpsschool geweest en in Italië heb ik gesproken met meneer pastoor over de school daar. Onderwijs trekt mij altijd aan. Ik ben in mijn vrije tijd intensief bezig geweest met leermiddelen. Ik heb bijvoorbeeld oefenmateriaal gemaakt voor topografie. Ik had een uitgever die geïnteresseerd was. Maar toen viel net de Sovjet Unie uit elkaar. ''Heb je het over drie maanden klaar?'' Daar was geen denken aan, alles moest worden herschreven. Later heeft ie ongevraagd toch spullen van me gebruikt. Aan een vergoeding voor de rechten had hij even niet gedacht.'
Laatst zei een leerling: ''Meester, er loopt een traan over uw wang.''
'Ik ben iemand die houdt van mensen. Oudeschild heb ik altijd een fantastisch dorp gevonden. De mensen zijn er makkelijk benaderbaar, zoals ze mij ook makkelijk konden aanspreken. Ze hebben het hart op de tong, maar dan snap je elkaar wel. Je hoeft het niet altijd met elkaar eens te zijn, maar het is wel duidelijk. Uiteindelijk gaat het over onderwijs en daarover weet de school wel wat je moet doen. Ouders zijn er meer emotioneel bij betrokken. Zelf ben ik ook wel van de emotie. Ik ben wel eens de klas uitgelopen als het me te heftig werd. Twee keer per jaar voerde ik één-op-één gesprekken met de leerlingen. Kinderen kunnen heel diepe dingen vertellen. Dat kan mij diep raken. Laatst zei een leerling: ''Meester, er loopt een traan over uw wang.'' Of dat kind dat onder het lezen zei: ''Als ik u was zou ik niet verder lezen, anders gaat het niet goed.'' Je hebt ook drukke kinderen. ''U bent zelf het drukste jongetje van de klas'', zei een leerling eens tegen me. Daar zit wel wat in. Albert (Hoven, destijds directeur van de Bruinvis) zei eens: ''Doe eens rustig aan.'' Maar soms moet ik kinderen als ze bezig zijn toch even storen of een geintje vertellen.'
Strakkere richtlijnen, protocollen en beperktere vrijheid in het onderwijs zorgden dat Johan Bokma er zijn draai niet meer in kon vinden. Als voorbeeld noemt hij de Citotoets, graadmeter voor op welk niveau een leerling doorstroomt naar het voortgezet onderwijs: 'Verplicht, maar een momentopname met veel toevalligheden. Bovendien volstrekt overbodig: de uitkomst komt vrijwel altijd overeen met wat wij al weten. De ruimte in het onderwijs is verdwenen. Ik begrijp het wel, de directies hebben immers hun verantwoording naar de inspecties waarom ze zus of zo doen. Maar ik kon er mijn creativiteit niet meer in kwijt. Er wordt nu gewerkt met drie niveaus per groep. Als je er twee hebt, dan heb je dus zes niveaus in één lokaal. Kinderen die moeten wennen aan uitgestelde aandacht, een manier van les geven waar ik moeite mee heb. Het systeem werkt benauwend op mij. Het gaf dermate veel spanning, dat het ten koste van mijn gezondheid ging. Het is jammer, want ik had mij graag nog verdienstelijk gemaakt in het onderwijs. Maar ook mijn leeftijdgenoten sneuvelen bij bosjes. Het is nu aan de nieuwe generatie. Ik heb bewondering voor de leerkrachten die goed overweg kunnen met het huidige onderwijs. Enkele van mijn oud-leerlingen zijn nu collega's, erg leuk is dat.'
Na zijn afscheid van de Bruinvisschool blijft hij verbonden aan het onderwijs. 'Ik geef al een poosje bijles aan leerlingen uit het basis- en het voortgezet onderwijs die zijn vaste gelopen in een bepaald vak. Dat geeft veel voldoening. Ik ben vooral een talenmens. Engels, Frans, Duits en Spaans. Ik help ze op allerlei manieren, bijvoorbeeld hoe ze beter kunnen plannen. Ik doe dat op mijn manier, die vrijheid heb ik nu. Een kind moet weten dat het wordt gewaardeerd en dat als je iets niet kunt, dat dat geen probleem is. In datgene ben je misschien niet zo goed, maar in dat andere wel. Dan zie ik een stralende kop. Een kind afbreken is zo makkelijk.'
Hij spreekt zijn waardering uit over ouders en grootouders. 'Zij deden belangeloos allerlei klussen en boden hulp bij schoolkampen, knutselmiddagen, niveaulezen, excursies, circusdagen, verjaardagen, afscheidsrecepties etc. Ook de klassenmoeders, zij coördineerden allerlei zaken, het contact met hen was heel prettig, persoonlijk en warm. Ik krijg een gevoel van trots als ik zie wat 'mijn' oud-leerlingen na school allemaal doen. Ze studeren, presteren en hebben hun doelen van toen bereikt. Ook denk ik nog vaak aan vier overleden oud-leerlingen.'
Vanavond (vrijdag) neemt 'Meester Bokma' officieel afscheid. De receptie in De Bruinvisschool is van 17.30 tot 19.30 uur. Hij hoopt dan ook veel oud-leerlingen, oud-collega's, ouders en anderen de hand te schudden.
Gerard Timmerman
