Oorsprong van Ouwe Sunderklaas

Toen Ouwe Sunderklaas vorig jaar vanwege de coronaperikelen geen doorgang kon vinden, schreef redacteur Gerard Timmerman onderstaand verhaal. Nu het volksfeest weer niet op traditionele wijze doorgang vindt, leek het ons leuk om dit verhaal nog eens met de lezers te delen.

Heidense vruchtbaarheidsrituelen, midwinter zonnewende St. Lucia of Joelfeest. Als het om de oorsprong van Ouwe Sunderklaas gaat, dan zijn daar in de loop der jaren heel wat historische betekenissen aan toegedicht. Maar wat is er van waar?

In de Zuiderzeefilm, een historische rolprent uit 1928, besteedt “folklorist” Jan van der Ven aandacht aan Ouwe Sunderklaas. Hij dichtte er een voor-christelijke oorsprong aan toe. De film rept over “fantastisch verklede daemonische gestalten, die van huis tot huis bezoeken afleggen en die te aanvaarden zijn als varianten van soortgelijke midwinterverschijningen die elders in Europa optreden en hun origine te zoeken hebben in verre, voorchristelijke tijden”

Kinderen worden door “streetfegers” van de straat geveegd. Bron: Uitgave Historische Vereniging

Van der Ven roemde het als “één der mooiste en zuiverste vaderlandsche dorpsfeesten” en eentje die het waard was om “te conserveeren”. In de film zijn beelden te zien van de viering op 12 december 1927. Volgens de brochure “waarheidsgetrouw”, maar wel in scène gezet.

Daar werd stevig gedronken en veelal ontaardde het in knokpartijen, vaak tussen inwoners van verschillende dorpen

In de Grote Winkler Prins Encyclopedie van 1975 staat: “Op de Waddeneilanden komen sinterklaasgebruiken voor die weinig meer dan de naam van de heilige met de gebruikelijke viering gemeen hebben. Het is mogelijk dat bepaalde gebruiken reminiscenties zijn aan een voorchristelijk winterfeest, zo zouden de dier- en mensfiguren van speculaas resten van oude offerbroden kunnen zijn.”

Dat het een relict – een overblijfsel – uit voorchristelijke tijden is, zoals onder andere Van der Ven beweerde, is volgens cultureel antroposoof Rob van Ginkel van de Universiteit van Amsterdam een “speculatieve veronderstelling”. Hij hield in 2005 een lezing over de oorsprong van het feest.

Verbod

Van Ginkel: “Wanneer de Sunderklaasfeesten in zwang zijn gekomen is onbekend. Wat niet wegneemt dat de maskerade een lange historie kent. Waarvan de vroegst bekende berichten dateren van het begin van de negentiende eeuw. Pieter van Cuyck rept er in zijn Brieven over Texel, gepubliceerd in 1789 met geen woord over. Terwijl hij wel over andere Texelse volksgebruiken schreef.”

De vroegste vermelding die hij tegenkwam is als de Texelse burgemeester Reinbach in 1816 een verbod uitvaardigt tegen dit “allesints strafwaardig en ongeoorloofde gebruik, het welk onder de aankomende en ook volwassen Jonge lieden plaats heeft, van zig op het zogenaamde St. Nicolaas feest in allerhande vreemde kleederen, zelfs die de Gedaante van Beesten hebben, te vermommen (...) Inwooners te verontrusten en de aldaar zijnde Jonge kinderen Schrik in te boesemen, maar ook zelfs de voorbij gangers op publieke Straten te molesteren en voorts Twist en Tweedragt te verwekken”.

“In de middag van 5 december ziet men kleine sinterklaasjes gemaskerd rondtrekken.” Bron: Uitgave Historische Vereniging.  

In de decennia daarna volgden meerdere St. Nicolaas Viering Waarschuwing. Maar ondanks het verbod werd het toch gevierd. M.D. Teenstra, betrokken bij de ontginning van Eierland in 1835 en 1836, moet in “De Kinderwereld” (1853) niets hebben van de “woestheid, onverstand en bijgeloof”: “Intusschen wordt de St. Nicolaasavond nergens luidruchtiger en ruwer gevierd, dan op het eiland Texel. Op den avond van den 5 December gaat het aan den Burgt, het oude Schild, te Hoorn, te Oosteinde, enz. schouw toe, zoodat men op dien avond op de straten voor belediging en zelfs voor mishandeling van baldadige gezellen en halfwassen jongens niet veilig is.”

Dagboeken

Dominee Huizinga schrijft in zijn befaamde dagboeken over het Sint Nicolaasfeest:

5 December 1844. Des avonds groote Sint Nicolaas drukte. Een aantal gemaskerden maken groot geweld, 40 in getal.

12 December 1846. Des avonds vernieuwt zich de Sint Nicolaasdrukte. De Burgemeester en Bok pakken een paar vermomden, R. Nieuwenhuis en S. Koppies. Des nachts worden bij de Burgemeester de glazen ingeslagen.

8 January 1850. Bij Jan Bas te Oosterend. Hij schijnt nog al een gemoedelijk man te zijn. Hij maakt er aanmerking op, dat een paar van mijne doopelingen aan den Burg Sint Nikolaaspret gehouden hadden. Dat mogt niet zijn. Hij oordeelde dat ik even zooveel tegen het Sint Nikolaasfeest eene waarschuwende leerrede mogt houden als tegen de Kermis. Bij ‘t Sint Nikolaasfeest toch werden veel meer ongeregeldheden gepleegd dan ooit op de Kermis.

Ondanks het verbod werd het dus toch gevierd. Door Francis Allan (Het eiland Texel en zijn bewoners, 1856) vooral door de jeugd, die ’s avonds de straat op ging en in de herbergen een maskerade opvoerde. Allan was verwonderd over de keuze en de vinding van de kostuums en maskers, die naar zijn mening niet onderdeden voor een bal masqué. De spelers mochten bij de meeste huizen naar binnen en kregen wijn, punch of chocola.

Ouwe of nieuwe?

Of er toen al sprake was van Ouwe of Nieuwe Sunderklaas is onduidelijk. Lange tijd bestond er naast het Ouwe ook een Nieuwe Sunderklaas, op 5 december. Een beschrijving van Dirk Dekker in 1822 in Oudeschild: “Langzamerhand groeide het aantal gemaskerden langs de straat meer en meer aan; vader de With kreeg ruim zijn aandeel in de bezoeken door hen gebracht en aan ieder werd een glas wijn of punch aangeboden. Zonderling zagen de gemaskerden er uit; meestal een wijde witte broek en overhemd, gegarneerd met geklemd goud- en zilverpapier of linten en op het hoogde ene hooge ‘toremus’ gemaakt van bordpapier en in een punt uitloopende. Van de meesten bleef het een raadsel, wat zij moesten voorstellen; maar ’t is ook geen maskerade, ’t is eenvoudig ‘sunderklaas’ en de hoofdzaak is dat men door niemand herkend wordt.

Na de ontmaskering, na elven, begaf Antje zich aan zijn arm naar de danszaal van Frans Philippus, waar viool werd gespeeld voor het dansen- ‘riel en de skosse drie’ afgewisseld door dansen, waarbij de speelman telkens herhaalde ‘Meikes’, ‘Knechies’ en ‘ieder mit sien meissie’, waarbij het hossen en stampen, naarmate het later werd, gestadig toenam.”

Geen verwantschap

De Cocksdorper onderwijzer Deuzeman wijdde in 1897 in zijn “Aardrijkskunde van het Eiland Texel” eveneens aandacht aan de Sunderklaasfeesten. Volgens Van Ginkel komt zijn beschrijving overeen met die van Dekker. Op grond daarvan concludeert hij dat het Nieuwe en het Ouwe Sunderklaasfeest geen verwantschap hadden met het Sinterklaasfeest, zoals dat aan de overkant werd gevierd.

Maskerade

Ouwe Sunderklaas op Texel, fragment uit de film uit de Zuiderzeelfilm uit 1928. Archief Texelse Courant

Op de vijfde december is de maskerade hoofdzaak. Kinderen trekken al vroeg in de ochtend joelend door de straten. Jongens én meisjes worden tegen het vallen van de avond door gemaskerde en in een gonjezak en lappen gehulde “streetfegers” en met een bezem in de hand en vervaarlijke rammelende kettingen aan een voet naar binnen gejaagd. De meest vermommingen stellen weinig voor. Het schenken van cadeaus is al ingeburgerd. Die worden door ouders in en om huis verstopt. Kinderen moeten ze op 6 december, “soekertjesdag”, proberen te vinden.

Op 12 december worden de Sunderklazen niet of nauwelijks in huis ontvangen en speelt het zich vooral op straat af. Kinderen of “aankomende jongelingen” mogen zich niet op straat vertonen. Na de wandeling duiken de “allergrilligst en zo mogelijk afzichtelijk” toegetakelde speulers de herberg in. Daar werd stevig gedronken en veelal ontaardde het in knokpartijen, vaak tussen inwoners van verschillende dorpen, waarbij veldwachters de vechtenden moesten scheiden.

Heiligen Hermandad

Het verbod was in 1889 blijkbaar nog steeds van kracht. In de Texelsche Courant van 15 december: “omdat de dienaars van den Heiligen Hermandad zich (…) zoo dikwijls laten zien aan “die lui” heedt hij het landt.” De politie trad op tegen overtreders. Jongelui, die met maskers op de straat opgingen, zongen rebels: “Ouwe Sunderklaas gaat nooit verloren…”

Uiteindelijk wonnen die het pleit, want in de jaren negentig (van de negentiende eeuw) werd het gemaskerd rondlopen door burgemeester Strick van Linschoten voor het eerst weer toegestaan. Wel verbood hij het schenken van sterke drank in herbergen. Maar nadien mocht er ook weer getapt worden.

Hardnekkige mythe

Ouwe Sunderklaas, hier in 2005, zoals het nu al vele decennia wordt gevierd.  - Archief Texelse Courant

Terug naar de “heidense” oorsprong die wel aan Ouwe Sunderklaas werd en wordt toegedicht. Rob van Ginkel spreekt in zijn lezing in 2005 over een “hardnekkige – zo niet uitroeibare – mythe”. “We moeten er voor waken wat volkskundigen als authentiek presenteerden zonder meer als werkelijkheid te presenteren.”

Authentiek of niet?

Maakt deze “ontmaskering” het Sunderklaasfeest daarom minder authentiek Texels? Allerminst. De vorm die het in de loop van de vorige eeuw kreeg, met als kern het “speulen” van eilandelijke kwesties is immers bij uitstek lokaal gebonden. Van Ginkel: “De overkanter staat letterlijk buitenspel. Dit maakt Ouwe Sunderklaas een typisch Texels product. Heidense vruchtbaarheidsrituelen, midwinter zonnewende, St. Lucia of Joelfeest hebben daarmee niets van doen.”

Bronnen:

Archief Texelse Courant en Uitgave Historische Vereniging Texel. Met dank aan Irene Maas.