NSB'ers: van privileges tot paria's

De Duitsgezinde NSB had op Texel voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog een relatief grote aanhang. Een verklaring is mogelijk dat de nationaal-socialisten vooral aanhangers hadden onder de middenklasse: middenstanders, ambtenaren en kleine boeren.

In 1934 werd de NSB groep Texel opgericht. Bij de verkiezingen voor Provinciale Staten in 1935 kreeg de NSB hier 447 stemmen (11,17 procent). Bij de Tweede Kamerverkiezing in 1937 was de populariteit een stuk gedaald en haalde de partij 307 stemmen (7,19 procent). Nog altijd aanzienlijk hoger dan het landelijk percentage (4,22) NSB-stemmers. Bij de Provinciale Staten-verkiezingen in 1939 was de Texelse aanhang geslonken tot 224 stemmen (5,37 procent). Er stonden wel vier Texelaars op de provinciale kieslijst van de NSB.

In de oorlog waren er op Texel vrij veel NSB'ers. Er zaten verraders tussen, maar over het algemeen waren ze dat niet.

Texelse NSB'ers voor het groepshuis in de Parkstraat, waar nu De Slock is.

Tijdens de gevechten direct na de inval van de Duitsers op 10 mei 1940 werden 40 “als onbetrouwbaar aan te merken personen, merendeels NSB’ers, opgepakt en opgesloten in de openbare school in Den Burg. Na de capitulatie schreef schoolmeester Jan Buisman in zijn dagboek: “Die komen nu vrij en denken dat ze de lakens uitdelen.” Het pakte ook zo uit. Na de capitulatie kregen de vrijgelaten NSB’ers bestuurlijke posten.

In november 1940 nam de NSB van het Leger des Heils de huur van Parkstraat 36 (De Slock) over. Op 22 maart 1941 wordt daar het Groepshuis van de NSB geopend. De NSB telde op dat moment op Texel 90 leden. Staande de bijeenkomst werden twee dames lid. Leden werden aangespoord “hun plicht” te doen.

Prominente gast was NSB-leider Anton Mussert. De zaal was goed gevuld en er werden strijdliederen ten gehore gebracht. Er waren leden van de WA (de militante weerbaarheidsafdeling van de NSB) en de Jeugdstorm. De leider daarvan spoorde aan tot versterking van deze jeugdbeweging. “Als enkeling worden de kinderen op school geplaagd. Wanneer er meer komen, hebben ze steun aan elkaar.” In het Groepshuis werden onder meer zogeheten Kameraadschapsavonden gehouden.

NSB-burgemeester Rijk de Vries wordt na zijn arrestatie onder grote belangstelling afgevoerd.

Naast de NSB ontstonden op Texel ook andere nationaal-socialistische organisaties. In oktober 1940 werd op Texel een afdeling van de Jeugdstorm van de NSB opgericht, voor jongens en meisjes van 10 tot 18 jaar, ter opvoeding in saamhorigheid. De afdeling Winterhulp voor maatschappelijke hulp volgde op 20 november 1940.

Ook actief het Agrarisch Front der NSB, de belangenvereniging die later opging in de landstand. Begin ’41 had deze beweging hier vijftig leden, bestaande uit boeren en personen die hiermee in verbinding stonden (groentehandelaren, etc.). Het Nederlandse Arbeidsfront was tot 1944 actief op Texel.

En je had ook de Nederlandse Volksdienst van de NSB, die eind december 1942 voor het eerst kerstfeest vierde op Texel. Tijdens de hongerwinter van ’44 op ’45 wees de Duitsgezinde Winterhulp samen met het Rode Kruis kinderen uit Amsterdam aan om op het platteland aan te sterken.

Ook Texelse NSB-vrouwen wisten elkaar te vinden. Op 5 april 1941 komt de NSB vrouwenorganisatie afdeling Texel en wordt de Nationaal Socialistische Vrouwen Organisatie opgericht. April wordt dan overigens de grasmaand werd genoemd, conform de Duitse leer. Voor Texelaars die verplicht in Duitsland werkten werden op initiatief van de NSB boeken ingezameld.

NSB-burgemeester

Bestuurlijk kreeg de NSB een steeds grotere vinger in de pap. Op 17 januari 1942 werd NSB-burgemeester Rijk de Vries benoemd. Zijn installatie in maart ’42 werd opgeluisterd met politiek cabaret door Paulus de Ruijter en Paul Duval, beiden bekend in NSB-kringen. Met op de piano A. W. Goedhart, die het door hem gecomponeerde Texels WA Lied ten gehore bracht. De NSB-burgemeester kreeg een defilé van zestig Jeugdstormers en 80 man van de WA.

Het omhangen van de ambtsketen bij De Vries gaf in het gemeentehuis de nodige commotie. Loco burgemeester Siem de Waard bedankte voor de eer en nam ontslag. Uiteindelijk deed zijn collega Westdorp het, die daarna ontslag nam.

Bijzonder was ook de benoeming van Texelaar Bakker in september 1942 tot NSB- burgemeester van Ameland. Zijn installatie werd onder andere bijgewoond door Rijk de Vries.

Jaap Keijzer (“de lord”), ondercommandant van het verzet, speelde een dubbelrol. Leider in het veld bij het verzet, maar hij infiltreerde ook bij de NSB. Een voorval in 1941 illustreert de geloofwaardigheid van Keijzer in NSB-kringen. Voor het verzet moest hij op een station een pak Bevrijdingsarmbanden ophalen. Verpakt in bruin papier. Toen zich onverwacht een Duitse controle aandiende, wendde Keijzer zich tot meester Goedhart (van de CVO-school en tevens lid van de NSB). “Ik heb hier wat zwarte handel die ik niet door de controle krijg. Wil jij in je Jeugdstormpak dit meenemen?” Goedhart deed het. In mei 1942 vroeg NSB-burgemeester Rijk de Vries Keijzer een NSB’er te controleren. Maar Keijzer bedankte voor de eer.

De verhoudingen tussen NSB’ers en Oranjegezinden waren vaak niet best. Toen mej. M. Coevert naar iemand “Vuile NSB’er” had geroepen legde de vrederechter haar een boete van 10 gulden op. Een Texelaar die naar eigen zeggen vals beschuldigd werd dat hij NSB’er was, schreef een brief naar de hervormde kerkenraad. “Men kijkt mij minachtend aan, maar ik ben geen NSB’er.”

NSB’ers hadden wel privileges. Toen de bezetters in juli 1943 alle radio’s vorderden, werden NSB’ers hiervan uitgezonderd. Ze werden ook bewapend.

Verwarrend was de positie van schilder Ad Blok van der Velden. Op een kunsttentoonstelling van de NSB in het Rijksmuseum mocht hij twee van zijn werken ophangen. Zijn ouders waren al vroeg bij de NSB en daarom had hij waarschijnlijk een streepje voor bij de Duitsers. Maar het lijkt er ook op dat hij niet als vriend van de Duitsers gezien wilde worden. Wellicht de reden dat toen hij naar Assen werd gedeporteerd, hij tot veler verbazing in Harlingen een glazen deur intrapte.

Bij het uitbreken van de Russenoorlog wilden Georgiërs alle NSB’ers op Texel doden. De kwestie liep bij Texla hoog op, ook binnen het Texelse verzet. Het was commandant Jaap Keijzer die verzetsman Jullens tegenhield. “Onder mijn verantwoordelijkheid geen executies.”

Toch werden twee Texelse NSB-leden tijdens de opstand gefusilleerd. Georgiërs executeerde hen in boerderij De Vrijheid in Eierland.

Toen de (echte) bevrijding naderde, klonk de roep om Bijltjesdag steeds sterker en werden onder andere Texelse vrouwen kaal geknipt. Na de bevrijding werden 100 Texelse NSB-leden opgebracht.

Een foto toont hoe burgemeester Rijk de Vries onder veel gehoon wordt afgevoerd door de politie. Dat hij gehaat was lag aan zijn NSB-zijn, niet zozeer aan de wijze waarop hij zijn taak opvatte. Zo brak hij een lans voor de sport voor het eiland, pleitte voor paasbezoek naar het eiland, dat spergebied was, en zegde toe “het schone van onze flora en fauna en ongerepte karakteristiek van het eiland te behouden”. Texel moest geen modebadplaats worden.

De Vries was in de oorlog getipt over Texelse onderduikers, maar deed niets met deze brieven. Toen de in Duitsland tewerkgestelde Piet Reij gezondheidsklachten kreeg, vroeg De Vries de autoriteiten per brief begrip. Dit mocht niet baten, Reij overleed in Duitsland. De burgemeester en zijn echtgenote namen twee Amsterdammertjes in huis. Maar hij hield ook de terugkeer van zogeheten staatsgevaarlijken uit Vries tegen. En was ook partijdig bij het benoemen van gemeentelijke medewerkers. Maar honderden onderduikers op het eiland waarvan hij weet had, liet hij met rust. Zijn positie tussen de bezetters en de bevolking maakte zijn taak niet makkelijk. Na de oorlog werd hij veroordeeld tot onder meer drie jaar internering.

Na de bevrijding werden in barakken tegenover het vliegveld circa 600 Nederlandse SS’ers en NSB’ers vastgezet. Zestig Texelse bewakers gingen er dagelijks heen. Ieder van hen kreeg een geweer en tien man mee, die in puin geschoten gebouwen moesten opruimen. Daarna moesten ze helpen in de landbouw; bieten dunnen, schoffelen en onkruid wieden. De gevangenis bestond van 1945 tot 1 juli 1947, daarna ging het resterende deel naar fort Erfprins in Den Helder.

Zoon Ewout de Vries, hier in 2012 met de Georgische presidentsvrouw en ambassadeur.

Goed en fout, verzet, NSB en alles wat daartussen zat, het hield de gemoederen nadien nog lang bezig. Ook kinderen werden ermee gepest, er waren er die niet eens wisten van het NSB-verleden van hun ouders. Toen Ewout de Vries, zoon van de NSB-burgemeester, in 2012 zou spreken bij de Herdenking, leidde dat tot tweespalt binnen het Comité ’40-’45.

Saillant was dat Ewout de Vries als baby in leven was gehouden met moedermelk van Aafje Pieterse-Borgman, moeder van Frans en van Joodse afkomst. “Deer ken dat kiend toch niks aan doen, dat sien vader een NSB’er is”, zou ze hebben gezegd. Ewout de Vries maakte excuses voor "de ellende" die zijn vader had veroorzaakt. Zijn toespraak maakte diepe indruk.

“Je mag een kind nooit, ik herhaal nooit, aansprakelijk stellen voor wat zijn of haar ouders hebben gedaan, ook al zijn het de grootste misdadigers”, zei ereburger professor Kees de Jager bij die gelegenheid.

Bronnen: Texelse Courant, uit Achter de Rugediek, Blad Historische Vereniging, Luchtvaart en Oorlogsmuseum Texel. Met dank aan Gelein Jansen.

Jaap Keijzer, ondercommandant van het verzet (tussen twee Canadezen) infiltreerde bij de NSB.