Nederlandse Geniesoldaten tijdens de mobilisatie in Den Hoorn.
Nederlandse Geniesoldaten tijdens de mobilisatie in Den Hoorn. Foto: Blad Historische Vereniging

Dit artikel is geschreven door
Gerard Timmerman

Gerard Timmerman, verslaggever Texelse Courant.

Mobilisatie en de eerste Duitsers

Historie 75 jaar vrijheid

Dit jaar is het 75 jaar geleden dat Nederland werd bevrijd. In de aanloop naar de bevrijding besteedt de Texelse Courant, in samenwerking met het 4 & 5 mei Comité Texel, regelmatig aandacht aan de Tweede Wereldoorlog. Vandaag: mobilisatie en capitulatie.

Texel tijdens de Tweede Wereldoorlog

De aanloop naar de Tweede Wereldoorlog liet Texel niet ongemoeid. Vliegkamp De Mok werd in 1938 fors uitgebreid, in 1939 met een radiostation en een nieuwe hangar. De oorlogsdreiging zorgde voor een verhoogde staat van paraatheid. In 1940 waren er 25 vliegtuigen gestationeerd. Op 10 mei volgde het bevel alle watervliegtuigen te verplaatsen.

De gemeente Texel berichtte in de Texelsche Courant dat per 1 september 1939 bij Koninklijk Besluit "deze gemeente in staat van oorlog is verklaard".

In 1939 richtte de Nederlandse krijgsmacht op meerdere plekken versterkingen in langs de Texelse kust. Zoals bij paal 9 de 1e Batterij 12L40 van het Nederlandse Regiment Kustartillerie, beter bekend als de Zuidbatterij Texel. Aanvankelijk uitgerust met één enkelloops en twee dubbelloops kanonnen van 12 (cm doorsnee) kaliber. Toen de Duitsers de batterij na de capitulatie in mei 1940 overnamen, werd het de Batterie Texel-Süd (ook wel Hors) van de Duitse Kriegsmarine.

Gré Dros, bakkersdochter in Den Hoorn, was negen jaar toen de mobilisatie begon. Ze herinnerde zich hoe tegenover haar in de straat Nederlandse soldaten van de Genie gelegerd waren. "Ze marcheerden door de straat en wij speelden het na, in optocht, met stokken. "Voorwaarts… Mars! Presenteeeerr… gewéér!" Na de kerk nam haar vader de soldaten wel eens mee op de koffie.

Op rantsoen

Voedingsproducten, zoals suiker gingen op rantsoen en distributiekaarten deden hun intrede. Die waren persoonsgebonden. Bij aangifte van een geboorte werd ter plekke een Rijksdistributiekaart uitgereikt. Maar in de krant ook het bericht: "De steenkoolvoorziening voor ons land is gewaarborgd. De productie is vrijwel gelijk aan het binnenverbruik. het vervoer kan per spoor geschieden. De rundvetvoorziening is verzekerd. Extra vet inslaan is overbodig. Het zou slechts de prijs kunnen opdrijven."

De mobilisatie greep op meerdere manieren in op het dagelijks leven. Het was bijvoorbeeld een spelbreker voor voetbalvereniging Texelse Boys. "Ook onze vereniging moest leden zien heengaan, die hun plicht als militair moesten vervullen", schreef de club. Zowel het eerste als tweede elftal eindigde in 1939 onderaan.

Huisartsen opgeroepen

Ook huisartsen Renout uit Oosterend en Van Dommelen uit De Cocksdorp werden opgeroepen. Dokter Jans nam voor beiden hun praktijk waar. Ook de assistent van de Vereniging voor Bedrijfsvoorlichting van de landbouw werd opgeroepen. Daardoor bleven onder meer aanvragen voor grondonderzoek liggen.

Zoals er jongemannen weg moesten, streken er ook veel militairen elders uit het land die hier werden gestationeerd neer op het eiland. Die wilden zich 's avonds ook vermaken. Toneelvereniging UDI bood de soldaten in september in overleg met de commandant een kosteloze toneelavond. Opgevoerd werd het stuk "Millionnair tegen wil en dank".

Toerisme

De mobilisatie maakte een abrupt einde aan een druk toeristenseizoen. "In het algemeen was het seizoen tot die fatale mobilisatiedatum veel beter dan vorig jaar", meldt de VVV. "Ware de mobilisatie niet afgekondigd, het seizoen 1939 zou als een gouden tijdperk door velen zijn geboekstaafd." Van Twisk, exploitant van het Badhotel (Juliana) meldde dat veel gasten hadden geboekt tot half september. "Buitenlanders zijn er heel weinig geweest. Engelschen nagenoeg in het geheel niet. In verband met de gespannen internationale verhoudingen is dit gemakkelijk te verklaren."

Schuilloopgraaf

Ter bescherming voor luchtaanvallen wordt de bevolking geadviseerd schuilloopgraven te maken. "Het is mogelijk een schuilplaats te maken tusschen wanden van zandzakken. In de handel zijn verkrijgbaar stalen damwanden, z.g. lamellen die men tegen elkaar plaatst en dan met aarde bedekt."

Begin van de oorlog

Op 10 mei vielen de Duitsers het land binnen.

Maarten Dijt, geboren in 1936, herinnert zich dat hij als kind op een matras in de kamer lag. "De Tweede Wereldoorlog was begonnen en de Duitsers waren bezig Nederland te veroveren. Dit gebeurde in mei 1940 en dit kan ik me nog helder voor de geest halen."

Bij Gré Dros staan van die 10e mei onder meer de schoonheid van de natuur ("het was een buitengewoon mooi voorjaar") en de ernst van haar vader in haar geheugen gegrift. "We kwamen 's morgens beneden en mijn ouders zaten heel stil aan de ontbijttafel. M'n vader zei heel ernstig: "Het is oorlog." Je had als kind geen idee wat dat zou betekenen."

De Mok had het zwaar te verduren. Bij de eerste aanval schoten Messerschmitts vijf Nederlandse toestellen in brand. Bij de tweede aanval nog zo'n aantal. Bij de capitulatie op 14 mei kreeg het personeel de opdracht het vrijwel nieuwe kamp en de aanlegsteiger te vernietigen, zodat het geheel niet in Duitse handen zo vallen.

Gevechtshandelingen

In de Texelsche Courant, dun door papierschaarste, een verslag van de gevechtshandelingen begin mei 1940: "De Mok en Vlijt moesten het geducht ontgelden. Met brandbommen en mitrailleurs werden de hangars en vliegtuigen bestookt. Er bleef weinig bruikbaar materiaal meer over, de afweermiddelen waren in verhouding tot de sterkte van de aanvallers van geringe betekenis.

"Geen smadelijke nederlaag"

Onze Eierlanders hebben de bange uren overleefd. Wie nabij het vliegveld woonde of elders, waar vliegtuigen gestationeerd waren, waren genoopt elders huisvesting te zoeken. Ook in Den Hoorn en omgeving beleefde men angstige uren. Bij herhaling werden door verscheidene vliegtuigen aanvallen ondernomen op de Mok. Het moet dan ook een groot wonder heten dat noch op de Mok, noch op de Vlijt slachtoffers zijn gevallen. Tot het uiterste hebben onze soldaten en matrozen zich geweerd, maar zij hebben voor de overmacht moeten wijken. Het was geen smadelijke nederlaag."

Eerste Duitsers op Texel

Een batterij Duitse marine-artilleristen arriveerde kort na de Nederlandse capitulatie in mei 1940 op Texel. De Mok was grondig vernietigd, daarom sliepen ze de eerste tijd op stro op de grond. Ze maakten de ruïnes weer bewoonbaar, bouwden nieuwe onderkomens en bunkers.

Gré Dros: "En toen kwamen de Duitsers. Spannend en interessant. Ze bleken (nog) niet eng en gevaarlijk. Het leven ging weer zijn gewone gang. In de beginjaren veranderde er weinig aan het dagelijks leven. Ook op school ging alles z'n gewone gang. "Er werden Duitse taalboekjes uitgedeeld. Wat de meester erover zei weet ik niet meer. Wel dat ik het fantastisch vond, een andere taal leren! Ik schaamde me dood dat ik 't zo leuk vond, want dat mocht natuurlijk niet…"

De bezetters waren beducht voor luchtaanvallen. Direct na de capitulatie volgde de plicht om van zonsondergang tot –opgang te verduisteren. (Motor)Fietsers en automobilisten dienden hun verlichting met blauw papier of transparante donkerblauwe verf af te schermen. Fietsers werden geadviseerd in de schemering een knijper een stukje karton als "klapper" tegen de spaken te monteren, zodat men je hoorde naderen. Ook kreeg men aanwijzingen hoe op eenvoudige wijze de ramen te verduisteren.

Landeigenaren kregen het bevel om dit met versperringen of op andere wijze ongeschikt te maken voor vliegtuigen om te landen.

Duimschroeven aangedraaid

Het dagelijks leven veranderde de eerste jaren niet veel. Menig middenstanders kreeg klandizie van Duitse soldaten. Bij bakker Dros steeg bijvoorbeeld de omzet van chocola flink. De aanvankelijke tevredenheid daarover sloeg later om in schaamte. "Bedroefd", verzuchtte moeder Dros. "Maar je wist nog van niks." Gaandeweg de bezetting werden de duimschroeven aangedraaid. De Duitsers vestigden in Hotel Texel (nu De Lindeboom) de Ortskommandantur. Dit hoofdkwartier was het zenuwcentrum van waaruit manschappen elders op het eiland werden aangestuurd.

Bakker Dros in Den Hoorn werd één, soms twee middagen per week de bakkerij uitgestuurd, ten behoeve van Duitse bakkers. Die bakten voor hun feesten lekkere dingen. In Loodsmansduin in Den Hoorn hadden de Duitsers hun "Wehrmachtsheim", hun clubhuis en café.

NSB-burgemeester

Eind maart 1942 werd op Texel NSB-burgemeester Rijk de Vries geïnstalleerd. Die plechtige inhuldiging ging gepaard met het nodige ceremonieel. Veel autoriteiten en andere belangstellenden waren naar Pen's Schouwburgzaal (nu Chinees) aan de Groeneplaats gekomen. Zoals de Ortskommandant van Texel en veel sympathisanten van het Nazi-regime. Zoals de heer Ouwerkerk, plaatsvervangend gevolmachtigd leider van de NSB in Noord-Holland: "In onze Zwarte Soldaten moet u niet de vertegenwoordigers van het bezettingsleger zien; zij willen u geen vrijheid ontnemen, maar zij melden u de nieuwe tijd. Wij, leden van de NSB, vertegenwoordigen de revolutie van de arbeid."

Bronnen:

Texelse Courant, Uitgave Historische Vereniging Texel, Archief van Defensie.

Na de Nederlandse capitulatie uitleg over een klapper op de fiets en verduistering van een raam.
De Duitsers vestigden hun hoofdkwartier in Hotel Texel (nu De Lindeboom).
Gedicht van Huib Fenijn in de Texelse Courant van 9 september 1939.
Schade aan vliegtuighangar De Vlijt na een bomaanval in 1940.
De podcast van 28 maart 2024.
Podcast Texel deze Week 28 maart 2024 Algemeen 3 uur geleden
De kust bij paal 9 eind vorig jaar.
Inloopbijeenkomst onderzoek zuidwestkust Texel Algemeen 27 mrt, 11:00 1
Afbeelding
Diabetes Challenge 2024, wandelen om gezond te worden en te blijven Algemeen 27 mrt, 09:06
Afbeelding
Op zoek naar een leuke uitdaging?? Vacatures 26 mrt, 16:27 2
De schrijvers bij Bunker Texla.
Kennismaken met de Texelse geschiedenis Algemeen 26 mrt, 12:30 1
Afbeelding
Kunstlezing over Frans Hals bij Artex Cultuur 26 mrt, 10:15
Kikker
Kikker komt op bezoek in de bieb Algemeen 25 mrt, 20:11
Afbeelding
Tevoko-toernooi naar De Koog Sport 25 mrt, 14:30 3